ارث، ژن و دمانس ، عامل اصلی وراثت, DNA (مجموعه ای از ژنها) است که بصورت زنجیره ای روی کروموزمها قرار دارند و اطلاعات وراثتی را از والدین به فرزندان منتقل می کنند.
اگر DNA را همانند حروف الفبا در نظر بگیریم، ژنها مانند کلماتند. این کلمات در بدن ما معانی زیست شناختی دارند. برخی اوقات این حروف که کلمات را می سازند دچار تغییر می شوند و در نتیجه بر معنای کلمات تاثیر می گذارند. این تاثیرات به دو صورت خود را نشان می دهند یا می توانند نامحسوس باشند و یا کاملا معنای زیست شناختی را تغییر بدهند. هر دو نوع این تاثیرات می توانند خطر ابتلا به بیماری دمانس را افزایش دهند.
ذکر این نکته حائز اهمیت است ژنهایی که تغییرات عمده ای در معنای زیست شناختی ایجاد می کنند بسیار نادرند. اکثر دمانسها در اثر اشتراک بسیاری از ژنهایی که اثرات نامحسوسی در معنای زیست شناختی دارند، ایجاد می شوند. همچنین این تاثیرات می تواند ناشی از سبک زندگی فرد باشد. ژنها روی کروموزمها قرار دارند و انسان دارای 23 جفت کروموزوم است. در واقع از هریک از والدین نیمی از کروموزومها به ارث می رسد. در بدن انسان حدود 20.000 ژن وجود دارد. مشکل بتوان گفت که چه تعدادی از این ژنها در خطر ابتلا به دمانس نقش دارند، اما بیش از صد ژن در این امر دخیل است.
اگر والدی مبتلا به دمانس باشد، احتمالا بیماری وی ناشی از اشتراک بسیاری از ژن ها به همراه فاکتورهای سبک زندگی است. به ندرت اتفاق می افتد که فرزند این والد تمام ژن های مستعدساز این بیماری را باهم به ارث برده باشد، هر چند که خطر ابتلا به بیماری این فرد نسبت به کسی که در خانواده اش فرد مبتلا ندارد، کمی بیشتر است.
ژن و بیماری آلزایمر
بیماری آلزایمر یکی از شایع ترین انواع دمانس است. تحقیقات پزشکی چهار ژن را که در ابتلا به این بیماری تاثیر دارند شناسایی کرده اند که سه تا از این ژنها افراد جوان و یک ژن افراد مسن را مبتلا می کند.
شروع زود هنگام بیماری آلزایمر
سه ژنی که تاثیر زیادی در ابتلای بیماری آلزایمر دارند، ژن پروتئین پیش ساز آمیلوئید (APP) و دو ژن پرزنیلین 1 و 2(PSEN-1 , PSEN-2) هستند. افرادی که دارای هر یک از این ژنها هستند در معرض خطر ابتلای به این بیماری در دهه 30 یا 40 زندگی خود قرارمی گیرند، در این خانواده ها معمولا چندین عضو از اعضای خانواده به بیماری زودهنگام آلزایمر مبتلا می شوند.
آمار شیوع:
تعداد محدودی از خانواده ها در جهان وجود دارند که یک نقص ژنتیکی در کروموزوم 21، در ژن پیش ساز آمیلوئید(APP) خود دارند که بر تولید پروتئین آمیلوئید موثرند. تجمع آمیلوئید در مغز با بیماری آلزایمر مرتبط است.
خانواده هایی هم هستند که نسبت به مورد قبلی تعدادشان در جهان کمی بیشتر است و یک نقص ژنتیکی در کروموزوم 14، ژن پرزنیلین1 (PSEN-1) خود دارند که باعث شروع زودهنگام بیماری آلزایمر ارثی می شود.
گروه بسیار نادری از خانواده ها هم وجود دارند (عمدتا در ایالات متحده امریکا) که نقص در کروموزوم 1، ژن پرزنیلین2 (PSEN-2) خود دارند، که باعث شروع زودهنگام علائم بیماری آلزایمر ارثی می شود.
مسئله ی مهمی که باید به خاطر سپرد این است که همه ی این ژنها در بین افراد جامعه بسیار نادرند و عملا از هر هزار فرد مبتلا به بیماری آلزایمر فقط یک نفر به دلیل وجود این ژنها مبتلا شده است. به طور میانگین، نیمی از فرزندان یک فرد دارای یکی از نقصهای ژنتیکی نادر این بیماری را به ارث می برند. احتمالا تمام افرادی که این نقص ژنتیکی را به ارث می برند در سن نسبتا پائینی به بیماری آلزایمر مبتلا می شوند. افرادی که این بیماری را به ارث نمی برند، نمی توانند ناقل این بیماری باشند.
پزشکان به افرادی که یک یا دو نفر از بستگان نزدیکشان (مثل والدین، خواهر و برادر) قبل از سن 60 سالگی به بیماری آلزایمر دچار شده باشند، توصیه می کنند تحت آزمایش و مشاوره ی ژنتیکی قرار بگیرند و در صورت لزوم به یک متخصص ژنتیک مراجعه کنند.
شروع دیرهنگام بیماری آلزایمر
شروع دیرهنگام بیماری آلزایمر بالای سن 65 سالگی رخ می دهد و شایع ترین شکل بیماری آلزایمر است. حدود 99 درصد از افراد مبتلا به بیماری آلزایمر از این دسته هستند. در حال حاضر تنها یک ژن شناخته شده است که در ابتلا به این بیماری موثر است: آپو لیپو پروتئین ای (APOE). تاثیرات این ژن نامحسوس تر از ژنهایی است که در شروع زودهنگام بیماری آلزایمر نقش دارند.
دمانس عروقی
دمانس عروقی دومین گروه شایع از انواع دمانس است. اشکال بسیار نادری از این بیماری در اثر جهش های ژنتیکی ایجاد می شوند. مثلا، جهش در ژن ناچ3 (Notch3) باعث دمانس عروقی می باشد که به طور اختصار (CADASIL) نامیده می شود.
همچنین نوعی از ژن APP، که همچنین شامل اشکالی است که مسئول موارد نادری از بیماری آلزایمر می باشد، نوعی از دمانس عروقی را که به طور اختصار (HCHWA) نامیده می شود نیز ایجاد می کند. با این وجود ذکر این نکته حائز اهمیت است که این نوع بیماری ها بسیار نادرند.
هیچ علت کاملا ژنتیکی ثابت شده ای دال بر اشکال شایع تر دمانس های عروقی به جز ژن APOE (همانطور که در بالا اشاره شد) وجود ندارد که برای دمانس های عروقی همانند بیماری آلزایمر یک عامل خطر ساز است. ژنهای شناخته شده ای مانند میزان بالای کلسترول، فشار خون بالا و دیابت وجود دارند که تا حدی عوامل خطرساز برای ابتلاء به دمانس عروقی محسوب می شوند.
سندرم داون
افراد مبتلا به سندرم داون ریسک بالایی برای ابتلا به بیماری آلزایمر دارند. هرچند مطالعات نتایج متفاوتی را نشان داده است، اما می توان گفت که حدود 50 درصد از افراد مبتلا به سندرم داون در دهه 60 خود به بیماری آلزایمر دچار می شوند.
بیماری هانتینگتون
بیماری هانتینگتون یک بیماری ارثی پیش رونده است که توسط ژن خاصی ایجاد می شود. روند بیماری برای هر بیمار متفاوت است و دمانس می تواند در هر مرحله ای اتفاق بیفتد.
دمانس های دیگر
دمانس های دیگری نیز مانند دمانس لوب پیشانی_گیجگاهی (مثل بیماری پیک)، یا دمانس ناشی از بیماری کروتزفیلد جاکوب می توانند ارثی باشند. بطور مثال، برخی از خانواده ها با زمینه وراثتی دمانس لوب پیشانی_گیجگاهی نقایصی در ژن تاو (tau) دارند. البته این اشکال موروثی دمانس بسیار نادرند.
تست حافظه برای افراد در معرض خطر ابتلاء به دمانس ارثی
بهتر است افرادی که در خانواده بیش از یک عضو مبتلاء به بیماری آلزایمر زودهنگام داشته اند، بطور منظم جهت انجام مشاوره و تست تشخیصی به انجمن آلزایمر ایران (و یا متخصص مغز و اعصاب) مراجعه کنند تا اطلاعات بیشتری در اختیارشان قرارگیرد.